Eskişehir’de Modernleşmenin Erken Tarihi: Baraj, Elektrik ve Tramvay Fikrinin 1916’ya Uzanan Hikâyesi Hakkında
Savaş Yıllarında Bir Gelecek Tasavvuru
I. Dünya Savaşı öncesi Osmanlı ekonomisi, savaş hazırlıkları ve Avrupa ile ticaret ilişkilerindeki daralmalar nedeniyle büyük bir baskı altındaydı. Ancak Eskişehir’deki yerel elit ve tüccar gruplar, yalnızca kısa vadeli ekonomik kazançları değil, kentin uzun vadeli gelişimini hedefleyen projeler üzerinde kafa yormaya başlamışlardı. Bu vizyon, elektrik üretimi ve dağıtımı, tramvay hatları ve su kaynaklarının bütüncül yönetimi gibi modern şehircilik unsurlarını içermekteydi.
Eskişehir Milli Ticaret ve Sanayi Anonim Şirketi’nin Kuruluşu
Bu erken modernleşme hareketinin kurumsal taşıyıcısı, Eskişehir Milli Ticaret ve Sanayi Anonim Şirketi olmuştur. Şirket, merkezi idare veya belediyeden bağımsız olarak yerel sermayeye dayanan bir girişim olarak ortaya çıkmıştır. Kuruluş amacı, Eskişehir’in enerji ve ulaşım altyapısını dönüştürmek ve kenti modern bir şehir haline getirmektir.
Kurucular arasında Bursa eski milletvekili Abdullah Sabri, Kütahya eski milletvekili Zeytuni-zade Hasan, tüccar Necip, Hüseyin Bey-zade Veli, Sipahi-zade Halil İbrahim, Hacı Veli, Hafız Ömer, Semiz-zade Abdurrahman, Dedelek-zade Arif, Büyük Kerim, Feyzi Mehmet ve Tüfekçi-zade Hacı Mustafa gibi dönemin önde gelen tüccar ve eşraf yer almaktadır. Ayrıca kırkın üzerinde yerel tüccar ve zengin aile şirketin finansal ve toplumsal ağına katkıda bulunmuştur.
Elektrik, Tramvay ve Barajın Birlikte Düşünülmesi
Eskişehir Milli Ticaret ve Sanayi Anonim Şirketi’nin ayırt edici özelliği, elektriği tek başına bir yenilik olarak değil, kentin tüm yapısını dönüştürecek bir araç olarak ele almasıdır. Elektrikli tramvay fikri, bu yaklaşımın en somut örneklerinden biridir. Ulaşımın elektrikle sağlanması, yalnızca teknik bir tercih değil; kentin büyüme yönünü, merkezlerini ve günlük yaşamını yeniden kurgulayan bir adımdır.
Bunun yanı sıra elektrik üretiminin sürekliliği ve güvenliği için su kaynakları ve barajlar gündeme gelmiş, bu unsurlar modern şehir planlamasında bütüncül bir şekilde tartışılmıştır. Bu projelerin o dönemde hayata geçirilememesi, teknik altyapı eksikliklerinden ziyade savaş ve ekonomik kriz koşullarıyla doğrudan ilgilidir.
Uygulanamayan Fikirlerin Tarihî Bağlamı
I. Dünya Savaşı ve sonrasındaki işgal süreci, yerel girişimlerin sermaye ve teknik imkânlarını ciddi şekilde sınırlamıştır. Ekonomik yıkım, savaş sonrası borçlanmalar ve devletin merkezi öncelikleri, projelerin uygulanmasını imkânsız hâle getirmiştir. Yine de bu erken modernleşme tasavvuru, Eskişehir’in şehircilik anlayışının ve altyapı planlamasının temelini atmıştır.
Eskişehir Modernleşmesini Yeniden Okumak
Modernleşme süreci yalnızca hayata geçirilen projelerle ölçülmemelidir. 1916’da Eskişehir Milli Ticaret ve Sanayi Anonim Şirketi etrafında şekillenen bu erken vizyon, kentin geleceğinin çok daha erken bir tarihte tasarlandığını göstermektedir. Bu durum, şehir tarihini yeniden okumayı ve modernleşme sürecini sadece Cumhuriyet dönemi yatırımlarıyla sınırlı görmemeyi gerektirir.
Kaynakça
- Arslan, O. (t.y.). Eskişehir'in elektrifikasyon tarihi (1916-1944).
Ek olarak, dönemin Osmanlı arşiv belgeleri ve yerel gazete kayıtları (ör. Eskişehir Postası, 1915-1918) şirketin kuruluş süreci ve planlanan projelerin detaylarını doğrulamaktadır. Teknik detaylar ve baraj planları için dönemin mühendislik raporları incelenebilir.